Beşikdüzü (Liviopolis, Yavabolu, Şarlı, Akhisar, Beşikdüzü) ve Çarşıbaşı Tarihi, Trabzon
Makale: Özhan Öztürk
Modern Beşikdüzü kentinin güneydoğusunda Beşik dağı eteklerindeki Hodala (Bayırköy) mahallesinde kayalara oyulmuş şapeller bulunan yerleşim, MS 1. yüzyılda Pliny tarafından Liviopolis[1] adıyla bir liman olarak anılmış[2], Trabzon İmparatorluğu döneminde ise kente uğrayan Clavijo ise 9 Nisan 1404 tarihinde burada gecelediği kaleden Viopoli olarak bahsetmiştir.
Ağasar deresinin Karadeniz’e döküldüğü düzlükte kurulmuş olan yerleşimin antik
çekirdeğini oluşturan Yavabolu ise bugünkü kent merkezinin batısında bulunmakta olup, Liviopolis hatta Evliya Çelebi’nin Popoli adıyla andığı subaşılık ile özdeş olmalıdır.[3] 1486 tarihli Osmanlı tahrir defterlerinde Liyopoli adıyla Akçaabat’a bağlı bir köy olduğu görülen[4] yerleşimde 30 hane Hristiyan ile 2 bive Hristiyan kadının yaşadığı anlaşılmaktadır.[5] 1515 kayıtlarında Yavabolu adıyla geçen köyde 1’i Ahmet adıyla yeni Müslüman olmuş 51 Hristiyan hane, 3 bekâr ve 4 bivenin 1554’de ise 6 Müslüman, 1 yeni Müslüman geri kalanı Hristiyan 71 hanenin bulunduğu görülmektedir.[6]1583’de 102’si Hristiyan 114 haneden oluşan yerleşim 1682’ye gelindiğinde tümüyle İslamlaşmış, halkının bir kısmı Akkilise, Aksaklı ve İstilli köylerini oluşturmuş olmalıdır.[7] 1835-36 nüfus tahririne göre 71, 1842’de 64 kişinin yaşadığı anlaşılan küçük bir köy olan Şarlı, iskelesi sayesinde geri planda yer alan köyler için merkez kasaba hüviyeti kazanmıştır. Kasabada 1862 tarihinde fırın, 1874 tarihinde hükümet konağı, çarşı ve pazarın bulunduğu dahası Vakfıkebir’in bazı idari birimlerinin mevcudiyeti görülmekte, Fol deresi ağzındaki kasaba oluşmadan önce 1912-14 belgelerine göre bölge merkezinin ve Vakfıkebir nahiyesinin Büyükliman adı verilen iskelesinin bugünkü Fol ağzı değil Şarlı iskelesi olduğu anlaşılmaktadır.[8]
Khalkokondyles’in kroniğinde Safevi Şeyhi Cüneyt’in Kapanium boğazını kontrol etmek için batıdan hareket ederek Meliares adlı mevkiye yerleştiğini Trabzon imparatoru IV. İoannes’in sahilden kendisine eşlik eden donanması ve kara ordusuyla doğudan sahil boyunca Kapan boğazına doğru hareket ettiğini bildirmiş, 1840’da Fallmerayer bölgeyi araştırırken gördüğü eski bir Trabzon kalesini ve Uzunoğlu adlı bir Türk derebeyinin yaşadığı mevkii Meliares olarak konumlandırmıştır.[9] Emecen, Fallmerayer’in Çepnilerin Ağasar vadisinde toplandığını düşündüğünü, gördüğü Trabzon kalesinin Kalegüney olduğunu iddia etmiş, Hamilton’un Ağasar deresini ahşap bir köprüden geçtikten sonra sağ tarafta Uzunoğlu derebeyinin evinin varlığını bildirmesi[10] de dikkate alındığında Meliares adlı Ortaçağ mevkiinin Kalegüney olması ihtimali akla gelmektedir. Akhisar dere adı olarak ilk 1515 Osmanlı tahrir defterinde kayıtlı olup[11] aynı zamanda Ağasar kelimesinin deforme edilmeden önceki hali de olmalıdır.
1874 yılına 46 köyü bulunan 4 bin nüfuslu bir idari birim olan Şarlı nahiyesi önce Vakfıkebir’e ardından Görele’ye 1894’den sonra Trabzon merkez ilçeye 1912’de yine Vakfıkebir’e bağlanmıştır. Bununla birlikte karar uygulamaya geçirilememiş 1914’de Şarlı halkı, belediye reisi ve eşrafın da katılımıyla Dâhiliye Nezâreti ve Şura-yı devlete 30 bin nüfuslu ve kendi iskelesi olan yerleşimin müstakil kaza yapılması veya Görele’ye bağlanmasını talep eden telgraflar çekilmiştir.[12] Buna karşılık Trabzon valisi Azmi, merkez kazadan 12 saat mesafede bulunan Şarlı’nın Vakfıkebir’e bağlanması konusunda ısrar etmiş, 2 Nisan 1916 tarihinde alınan karar Ağustos 1918’de Dâhiliye Nezâreti’ne tebliğ edilmiştir. 1914 yılında Şarlı ve Şalpazarı’nın ayrılarak iki ayrı bucak oluşturulduğu ve Şarlı’nın 1922’de “Akhisar” adıyla yeniden bucak olarak yapılandırıldığı söylenmekteyse de iddiaları doğrulayan belgeler bulunmamaktadır. Şarlı’nın adı 1939 yılında Beşikdağı’na atfen Beşikdüzü olarak değiştirilmiş[13], 1948’de Belediye teşkilatı kurulmuş, 7 Aralık 1953’de tam teşkilatlı bucak haline getirilmiş, 4 Temmuz 1987’de ise ilçe statüsü kazanmıştır. Şarlı veya Şarlı Pazar, Osmanlı döneminde Vakfıkebir’in 1.5 mil batısında yer alan önemsiz bir liman yer olup, hafta pazarı Perşembe günleriydi. Kent adı Farsça kent anlamına gelen “şar” kelimesiyle ilişkili olup, eski yapı kalıntılarının bulunduğu yerlerde eski şehre atıf yapılarak “Şarlı” adı konulmuş olmalıdır.[14] Günümüzde 3 belediye (Beşikdüzü, Oğuz, Yeşilköy), 15 mahalle ve 25 köyün bağlı olduğu Beşikdüzü ilçesinin nüfusu 1990’da 28.794 (14.047 kent, 14.747 köyler) iken, 2000’de 47.331, 2009’da 21.883 (11.725 kent, 10.158 köyler) olmuştur.
Trabzon Beşikdüzü İlçesi Köylerinin Eski ve Yeni Adları
| Köyün Orijinal adı | Bugünkü Türkçe Adı |
| Adacık | Adacık |
| Ağılbağı | Korkudan |
| Akise[15] | Akkese |
| Aksaklı | Aksaklı |
| Ambarlı | Ambarlı |
| Ardıçatak | Ardıçatak |
| Aroz[16] | Dolanlı |
| Bayırmahalle | Bayırmahalle |
| Bozlu | Bozlu |
| Çakırlı | Çakırlı |
| Denizli | Denizli |
| Huplu | Kutluca |
| İstil[17] | Sayvancık |
| Kadahor | Gürgenli |
| Kalegüney | Kalegüney |
| Kancuma | Ağaçlı |
| Kefli | Hünerli |
| Mesopliya | Dağlıca |
| Resüllü | Resüllü |
| Seyitahmet | Seyitahmet |
| Şahmelik | Şahmelik |
| Takazlı | Takazlı |
| Türkelli | Türkelli |
| Vardallı | Vardallı |
| Yeşilköy | Yeşilköy |
| Yobol, Yavabolu | Çeşmeönü |
| Zemberek | Zemberek |
İskefiye, Çarşıbaşı
İskefiye[1], 1944 yılında Vakfıkebir’e bağlı bucak merkezi olmuş, 1 Aralık 1954’de belediye teşkilatı kurulmuş, 12 Ağustos 1991 tarihinde ise ilçe statüsü kazanmıştır. Günümüzde 1 belediye (Çarşıbaşı), 8 mahalle (Burunbaşı, Büyükdere, Çarşıbaşı, Kerem, Merkez, Salova, Yalı, Zeytinlik) ve 17 köyün bağlı olduğu Çarşıbaşı ilçesinin nüfusu 1990’da 19.287 (6.002 kent, 13.285 köyler) iken, 2000’de 17.456, 2009’da 16.077 (7.332 kent, 8.745 köyler) olmuştur.
Çarşıbaşı İlçesi Köylerinin Eski ve Yeni İsimleri
| Köyün Orijinal adı | Bugünkü Türkçe Adı |
| Bondika, Pontika[2] | Kovanlı |
| Çallı | Çallı |
| Çavuşlu | Çavuşlu |
| Demirci | Demirci |
| Yoros[3] | Fener |
| Kadıköy | Kadıköy |
| Kaleköy | Kaleköy |
| Kavaklı | Kavaklı |
| Kerem | Kerem |
| Kulkandoz | Serpil |
| Küçükdere | Küçükdere |
| Mahmutlu | Mahmutlu |
| Mudra | Gülbahçe |
| Pınarlı | Pınarlı |
| Samsun | Samsun |
| Şahinli | Şahinli |
| Taşlıtepe | Taşlıtepe |
| Veliköy | Veliköy |
| Yavuz | Yavuz |
| Yeniköy | Yeniköy |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Eski Yunanca skafia (σκαφια) “oluk, tekne, çanak, hendek”
[2] Yerel söylencelerde köyün Bondik adlı kurucusuna atıf yapılmasına karşın köy adının Rum etnisitesine mi, bir dönem Rumca konuşulduğuna mı yoksa fındık (φουντουκιά) yetiştirildiğine mi vurgu yaptığı belli değildir. Tyrrhenia denizindeki Yunan adası Pontia (Ποντία) ile Syrtis sahiline yakın Pontiae (Πόντιαι) adalarının isimleri ise Pontus kelimesinin orijinal anlamı ile ilişkili olup, “denizden gelenler” anlamına gelmektedir.
[3] Yunanca ἱερός “kutsal yer, tapınak” Boğaz’ın Anadolu Yakasında bir Yoros burnu daha bulunmaktadır. Platana’nın 9.5-10 deniz mili batısına yeralan ve Karadeniz’in en yüksek burunlarından birisi olan Yeros üzerinde 10 saniyede bir çakan beyaz bir fener, yakın zamana kadar balıkçılıkla uğraşmış bir köy ile bir kale yıkıntısı bulunmaktadır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
[1] Latince “kurşun rengi” anlamına gelen Livio aynı zamanda bir erkek adıdır. Poli (πόλη) ise Yunanca “kent” anlamına gelmektedir. Önemli bir doğal liman olan Liviopolis’in Helenistik dönemde de önemli bir yerleşim ve Latince değil Yunanca bir adı olması gerekir ki Anabasis’te Kerasus adıyla geçen kent bugünkü Giresun değil burası olabilir. Bkz. Kerasus
[2] Plinius, Naturae Historiae VI. IV. 17
[3] Bryer ve Winfield, 1988: 152
[4] Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Maliyeden Müdevver Defterler no: 828, s. 611
[5] Emecen, 1486 defterlerinde Todori Suva, Yani Macara, Yani Holano, Todor İpsili gibi adlarla kayıtlı Hristiyanların soyadı bölümünde çoğunluğu Akçaabat’a ait köylerin adının yazılı olmasına dikkat çekmekte bunların Trabzon’un diğer bölgelerinden toplandığını iddia etmişse de (Emecen, 2010: 74-75) pek çok Trabzon köy adının aynı zamanda aile adı olduğu ve herhangi bir Rum köyünde bunlardan bir kaç tanesine rastlanabileceği, bu tarihte buğday, darı ve keten ekildiği, zeytincilik, bağcılık yapılıp, şıra ve şarap elde edilen köyün eski bir yerleşim olabileceği ihtimali göz ardı edilmemelidir.
[6] Emecen, 2010: 86-87
[7] Baba adı olarak Mazdak, Kotaniç isimlerinin kullanılması ve İstil ile Seyitahmetli köylerinde daha önce rastlanmayan “İslam” ismine rastlanması yerli Hristiyanların ihtida ettiğini düşündürmektedir (Emecen, 2010: 117)
[8] Emecen, 2010: 128-31
[9] Fallmerayer, 2002: 168-69
[10] Hamilton, 1842: I, 251
[11] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tahrir Defterleri no. 52 s. 760
[12] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mebani Emiriye ve Hapishaneler Müdiriyeti, no: 34/59; Yüksel, 2005: 19-20; Emecen, 2010: 137
[13] Trabzon Valisi Tahsin Uzer, ortaokul binasının temel atma töreni için geldiği sırada civarda bulunan Beşikdağı tepesinin adına atfen “Orası Beşikdağı ise, burası da Beşikdağı’nın düzü” sözleriyle kentin adını değiştirmiştir.
[14] Emecen, 2010: 29-30
[15] 17. yüzyılın son çeyreğinde kurulduğu anlaşılan Akkilise köyünün deforme formu olmalıdır
[16] Eski Yunanca aros (ἄρος) “yardım; kar; fayda” veya daha muhtemelen arosis (ἄροσις) “tarıma elverişli, ekilebilir arazi” kelimesiyle ilişkilidir.
[17] Eski Yunanca Yunanca stilos “direk” aynı zamanda bir erkek adıdır.